Ο επιτάφιος λόγος του Γρηγορίου Ναζιανζηνού προς τον Μ. Βασίλειο απεικονίζει τη σαγηνευτική αλληλεπίδραση μεταξύ ρητορικής και ιστορίας και είναι μια αρκετά αξιόπιστη πηγή για τη ζωή του Βασιλείου αλλά και για τις αντιλήψεις αμφοτέρων περί παιδείας. Ο Γρηγόριος αγαπά την ελληνική κουλτούρα πιο παθιασμένα από τον Βασίλειο και δημιουργεί μια ουσιαστική ενοποίηση της θύραθεν με τη χριστιανική παιδεία. Ο Βασίλειος και ως πνευματικός πατέρας συμβουλεύει, σε μια καίρια εποχή μετά την έκδοση του διατάγματος του Ιουλιανού, εκλεκτικότητα στην άντληση διδαγμάτων από τους θύραθεν συγγραφείς .
Η ευτυχής συγκυρία της πνευματικής συνεύρεσης των δύο φίλων στην Αθήνα, «᾿Αθήνας τὰς χρυσᾶς ὄντως ἐμοὶ» , είναι αποτέλεσμα της βαθύτερης επιθυμίας τους να σπουδάσουν στο κέντρο της παιδείας της εποχής τους, χωρίς όμως να χάσουν τους δεσμούς τους με τη θρησκεία τους, κάτι που προκαλούσε η σύνδεση της μελέτης της φιλοσοφίας και ρητορικής με τις τελετουργίες της αρχαίας ελληνικής θρησκείας . Ο Βασίλειος και ο Γρηγόριος ως συμφοιτητές στην Αθήνα υπέβαλαν την παραδοσιακή ρητορική εκπαίδευση στην υπηρεσία της πίστης τους. Υπ’ αυτήν την έννοια, «αἱ χρυσαί Ἀθῆναι» δεν είναι ένα σύμβολο που απειλεί τους Χριστιανούς με απώλεια της πίστης τους αλλά ένα σύμβολο που μπορεί να εναρμονισθεί με τον Χριστιανισμό , αρκεί η ώσμωση να γίνει με προσοχή. Ο Γρηγόριος δε διστάζει, προς την κατεύθυνση αυτή, να χρησιμοποιήσει ενισχυτικά την εικόνα της μέλισσας , αντιγράφοντας το ρητορικό του πρότυπο, τον Ισοκράτη αλλά και τον Πλούταρχο . Ο Γρηγόριος δεν μπορεί να μην εξωτερικεύσει την αγάπη του για τα ελληνικά γράμματα , το ίδιο και ο Βασίλειος στον «καταστατικό χάρτη» της Παιδείας των Χριστιανών .
Έτσι, συντελέστηκε ένας ιστορικός συμβιβασμός των Χριστιανών οι οποίοι έπρεπε να είναι γνώστες της κλασικής παιδείας για να αντιμετωπίσουν τους εθνικούς με τα ίδια τους τα μέσα . Υιοθέτησαν την άποψη ότι τα κλασικά γράμματα δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά αποτελούν το πιο αποτελεσματικό όπλο στην υπηρεσία της χριστιανικής θρησκείας . Αν και αιωρείται η άποψη ότι η στάση των δύο μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας απέναντι στην ελληνική Παιδεία είναι στάση επιλεκτικής απόρριψης, ματαιοπονίας και ενοχής την ίδια στιγμή που χρησιμοποιούν, σε κάθε περίπτωση, exempla από όλο το εύρος της θύραθεν γραμματείας. Αυτή η φαινομενική, όμως, αντίφαση, σύμφωνα με τον Β. Τατάκη οφείλεται στο γεγονός ότι και οι δύο Πατέρες θεωρούν την ελληνική Παιδεία μάταιη μόνο όταν τη συγκρίνουν με την αποκάλυψη του Θεού . Εν κατακλείδι, στον επιτάφιο λόγο προς τον Μ. Βασίλειο δίνεται με διαυγή τρόπο ο προσανατολισμός της Παιδείας των Χριστιανών του 4ου αιώνα έτσι όπως καθορίστηκε με ομοφωνία και σύμπλευση απόψεων των Καππαδοκών Πατέρων .
Στον Λόγο «Πρὸς τοὺς νέους, ὅπως ἂν ἐξ Ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων» ο Μ. Βασίλειος θέτει δύο απαρέγκλιτες αρχές στη μελέτη της θύραθεν γραμματείας. Η πρώτη καθιστά τη σπουδή των αρχαίων επωφελή και αδήριτη για τους νέους και η δεύτερη, η σπουδή αυτή επιβάλλεται να γίνεται με τη μέγιστη προσοχή. Για τη μελέτη του λόγου βλ. E. L. Fortin, «Christianity and Hellenism in Basil the Great’s Address ‘’Ad Adulescentes’’», στο: H. J. Blumenthal και R. A. Markus (εκδ.), Neoplatonism and Early Christian Thought, Essays in Honor of A. H. Armstrong, Λονδίνο 1980, σελ. 189-203 και Μ. Στασινόπουλου, Μορφές από τον τέταρτον αιώνα μ.Χ.: ιστορική εισαγωγή στον "λόγο προς τους νέους" του Μεγάλου Βασιλείου, Σχολή Μωραΐτη, Αθήνα 1972, σελ. 208-290
Βλ. Γ. Μαρτζέλου, « Ο Μ. Βασίλειος ως πρότυπο πνευματικής πατρότητας», σελ. 7 στο: users.auth.gr/martzelo/index.files/docs/99.doc, ανακτήθηκε 9/7/2016
F. Boulenger, Gregoire De Nazianze: Discours Funebres En L'honneur De Son Frere Cesaire Et De Basile De Cesaree, 14, 1, 5-7
Βλ. Δ. Λιάλιου, «Ο χαρακτήρας των σπουδών του Αγ. Γρηγορίου του Θεολόγου περί τα μέσα του 4ου μ.Χ. αιώνα», ό.π., σελ. 222-226
Για τον ρόλο που διαδραμάτιζε η Αθήνα στην ύστερη Αρχαιότητα και για τις διαφορετικές προσλήψεις του συμβόλου της Αθήνας στον Λιβάνιο και τον Γρηγόριο Ναζιανζηνό Βλ. A. Wenzel, «Libanius, Gregory of Nazianzus, and the ideal of Athens in Late Antiquity», J.L.A. 3 (2010), σελ. 264-285
13, 1, 1-4: « ᾿Επεὶ δὲ ἱκανῶς εἶχε τῆς ἐνταῦθα παιδεύσεως, ἔδει δ' αὐτὸν μηδὲν τῶν καλῶν διαφυγεῖν, μηδὲ τῷ φιλοπόνῳ τῆς μελίσσης ἀπολειφθῆναι συλλεγούσης ἐκ παντὸς ἄνθους τὰ χρησιμώτατα,»
Η εικόνα της μέλισσας που πετάει πάνω από κάθε άνθος αλλά παίρνει όλα τα καλά από το καθένα υπάρχει στον Προς Δημόνικον λόγο του Ισοκράτη : 52, 1-5: «῞Ωσπερ γὰρ τὴν μέλιτταν ὁρῶμεν ἐφ' ἅπαντα μὲν τὰ βλαστήματα καθιζάνουσαν, ἀφ' ἑκάστου δὲ τὰ βέλτιστα λαμβάνουσαν, οὕτω δεῖ καὶ τοὺς παιδείας ὀρεγομένους μηδενὸς μὲν ἀπείρως ἔχειν, πανταχόθεν δὲ τὰ χρήσιμα συλλέγει». Για την πρόσληψη του Ισοκράτη από τους Πατέρες της εκκλησίας βλ. N. Voliotis, The tradition of Isocrates in Byzantium and his influence on modern education, ό.π., σελ. 63-87
Για τη χρήση της μελισσουργικής παρομοίωσης και τη σύνδεσή της με τη φιλοπονία βλ. Άννα Κόλτσιου-Νικήτα, Γλωσσικές απόψεις και όψεις στα κείμενα των Καππαδοκών Πατέρων, σελ. 168-170
Η διευρυμένη αναφορά στα χρόνια της Αθήνας, ίσως να εμφαίνει την υφέρπουσα αγάπη του Γρηγορίου για την Παιδεία, που οικοδομείται πάνω στα έργα των κλασικών Αθηναίων συγγραφέων. Ας σημειωθεί ότι τα χρόνια της Αθήνας ήταν τα πιο ευτυχισμένα χρόνια της πολυκύμαντης ζωής του ανθρώπου που αγαπούσε την απραξία του μοναχικού στοχασμού, για το θέμα βλ. A. Wenzel, «Libanius, Gregory of Nazianzus, and the ideal of Athens in Late Antiquity», ό.π., σελ. 283
Έτσι χαρακτηρίζεται ο Λόγος «Πρὸς τοὺς νέους, ὅπως ἂν ἐξ Ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων» Βλ. W. Jaeger, Πρωτοχριστιανικοί χρόνοι και Ελληνική παιδεία, ό.π., σελ. 78
Αυτός ο εκπαιδευτικός προσανατολισμός ήταν συνέπεια των γενικότερων αντιλήψεων του Ιουλιανού για τον Χριστιανισμό που τον υποτιμούσε και θεωρούσε ότι ήταν δημιούργημα αμαθών ανθρώπων. Βλ. Μ. Στασινόπουλος, Μορφές από τον τέταρτον αιώνα μ.Χ., σελ. 86-87
Για μια εμπεριστατωμένη άποψη επί του θέματος του εκπαιδευτικού προσανατολισμού του 4ου αι. βλ. P. Lemerle, Ο Πρώτος βυζαντινός ουμανισμός: σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως τον 10ο αιώνα, (μετ. Μ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου), Μ. Ι. Ε. Τ., Αθήνα 19852, σελ. 50-59
Και ο Γρηγόριος δείχνει εφεκτική στάση απέναντι στην εθνική παράδοση και τα μυθολογικά πρότυπα όπως φαίνεται και στο 3, 4, 1-7: «῟Ων ἡμῖν, εἰ βουλομένοις εἰπεῖν ἐξῆν, οὐδὲν ἂν ἦσαν ἡμῖν οἱ Πελοπίδαι καὶ Κεκροπίδαι καὶ οἱ ᾿Αλκμαίωνες, Αἰακίδαι τε καὶ ῾Ηρακλεῖδαι καὶ ὧν οὐδὲν ὑψηλότερον, οἵτινες ἐκ τῶν οἰκείων φανερῶς εἰπεῖν οὐκ ἔχοντες ἐπὶ τὸ ἀφανὲς καταφεύγουσι, δαίμονας δή τινας καὶ θεοὺς καὶ μύθους τοῖς προγόνοις ἐπιφημίζοντες, ὧν τὸ σεμνότατον ἀπιστία, καὶ ὕβρις τὸ πιστευόμενον.»
Βλ. Π. Αθανασιάδη, Ιουλιανός: μια βιογραφία, Μ. Ι. Ε. Τ., Αθήνα 2001, σελ. 39 και Fr. Montanari, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας: από τον 8ο αι. π. Χ. έως τον 6ο αι. μ. Χ., ό.π. σελ. 1157
Για τα exempla που αρύεται ο Γρηγόριος από τη θύραθεν και χριστιανική γραμματεία βλ. K. Demoen, G. Tompkins, «Exempla Pagan and Biblical Exempla in Gregory Nazianzen», A Study in Rhetoric and Hermeneutics, C.R. 47 (1997), σελ. 289-290
Βλ. Β. Τατάκη, Η συμβολή της Καππαδοκίας στη χριστιανική σκέψη, σελ. 90-91
Για μια καινούργια οπτική της σύζευξης κλασικής και χριστιανικής παιδείας βλ. D. Vanderkolk, «The Late Antique Christian-Pagan Synthesis within Basil the Great’s To Young Men on Reading Greek Literature», V.H.R. (15) 2015, σελ. 1-19
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου