Ποίηση και Χημεία, παράλληλες δραστηριότητες με όχημα τη Γλώσσα και την Επιστήμη και, όπως λέει ο ποιητής..." μέσ’ από τα σκύβαλα στολίδια βγάζεις και πετράδια." Η ανάγνωση της ομιλίας αφυπηρέτησης του καθηγητή Γιάννη Παπαδογιάννη συγκίνησε και ξάφνιασε. Τα ένθετα ποιήματα στην ομιλία πρόσφεραν εκτός από την αναγνωστική απόλαυση, εναύσματα για προβληματισμό, έρευνα και έμπνευση για δημιουργία πρωτότυπων κειμένων. Η ποιητική φαντασία, με χημικά υλικά, μετασχηματίστηκε σε μια πρόκληση για όλους/ες, διδάσκουσες και μαθητές/τριες. Και η συνέχεια γίνεται ακόμη πιο ενδιαφέρουσα...
ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ
ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗ ΧΗΜΕΙΑ
Σύντομο χρονικό μίας πορείας και κάποια ρινίσματα Χημείας στην ποίηση
(ομιλία αφυπηρέτησης ελαφρώς διασκευασμένη για τις ανάγκες της διδασκαλίας)
Γιάννης Παπαδογιάννης Θεσσαλονίκη 29/08/2019
Καθηγητής Χημείας ΑΠΘ
Κύριοι Πρυτάνεις,
Κυρίες και Κύριοι Μέλη της Συγκλήτου.
Κυρίες και Κύριοι αφυπηρετούντες συνάδελφοι, Κυρίες και Κύριοι,
Καλησπέρα σας.
Είμαι βαθιά συγκινημένος και χαρούμενος για την παρουσία μας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, για μισό αιώνα περίπου οι περισσότεροι από εμάς.
Ανάμεικτα τα συναισθήματα: Χαρά που φθάσαμε ως εδώ, σε ένα τέρμα.
Συγκίνηση που αφήνουμε πίσω μας τον χώρο αυτό που πολύ αγαπήσαμε.
Προσωπικά ήλθα ως πρωτοετής φοιτητής του Τμήματος Χημείας το 1969 και φεύγω το 2019 έχοντας περάσει από όλες τις βαθμίδες της ακαδημαϊκής ιεραρχίας.
Ευτύχησα να εξελιχθώ στη βαθμίδα του Καθηγητή πολύ νωρίς, στις αρχές της δεκαετίας του ενενήντα, αφού στο μεταξύ είχα εκλεγεί Αναπληρωτής Προέδρου του Τμήματος Χημείας.
Αυτό ήταν η απαρχή της ενασχόλησης μου και με τη Διοίκηση. Στη συνέχεια υπηρέτησα ή ήμουν υποψήφιος για όλα τα Ακαδημαϊκά Διοικητικά Αξιώματα.
Νιώθω ικανοποιημένος και ιδιαιτέρα χαρούμενος για όσα έγιναν στο Τμήμα Χημείας, στη Σχολή Θετικών Επιστημών, στην Πανεπιστημιακή Φοιτητική Λέσχη και στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης γενικότερα. Σε κάποιες από τις αλλαγές αυτές θεωρώ ότι κι εγώ συνέβαλα.
Από μικρό παιδί θυμάμαι τον πατέρα μου να μου λέει να φύγεις από τη λάσπη, η αγροτική ζωή είναι πολύ δύσκολη. Τον άκουσα και, τελειώνοντας το κλασικό λύκειο του Δομοκού, συνέχισα τις σπουδές μου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Η ακαδημαϊκή μου σταδιοδρομία ξεκίνησε το 1976. Βοηθός με τριετή θητεία, μετά την εκπλήρωση των στρατιωτικών μου υποχρεώσεων ως Ανθυπολοχαγού Υλικού Πολέμου για 28 μήνες – δικτατορία προς τη Μεταπολίτευση, βλέπετε.
[…]
Η ποιότητα της εργασίας μας και κατ΄ επέκταση της ζωής μας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης υπήρξε εξαιρετική. Δεν αισθάνθηκα ποτέ ότι δεν μπορούσα να πω αυτά που ήθελα μέσα ή έξω από το αμφιθέατρο, να κινηθώ ελεύθερα, σχεδόν όλες τις ώρες του εικοσιτετραώρου, στους χώρους του πανεπιστημίου, μέσα και έξω από τα κτήρια για επτά ημέρες την εβδομάδα.
Σήμερα αυτό δεν ισχύει απόλυτα και η κυκλοφορία στην Πανεπιστημιούπολη δεν είναι αυτή που πρέπει να είναι. Ωστόσο, θέλω να ελπίζω πως η διακίνηση των ιδεών δεν θα κινδυνεύσει μέσα στον χώρο αυτό, από οποιαδήποτε μέτρα που θα αφορούν την ασφάλεια της καθημερινότητας. […]
Νομίζω πως όλοι θέλουμε να ευχαριστήσουμε τους συνοδοιπόρους, αυτούς που συνεργάστηκαν και δημιούργησαν μαζί μας. Χαιρόμαστε για τους φοιτητές μας, κάποιοι από τους παλιότερους είναι συνάδελφοι εδώ και χρόνια. Οι νεότεροι ετοιμάζονται τώρα να ανοίξουν τα φτερά τους.
Θα ήταν μεγάλη παράλειψη να μην ευχαριστήσω την οικογένειά μου που άντεξε το ακατάστατο ωράριο της εργασίας μου και τις μακροχρόνιες ερευνητικές μου ανησυχίες και αναζητήσεις. Ο μεγαλύτερος όγκος της ερευνητικής εργασίας μου έγινε μετά την εξέλιξή μου στη βαθμίδα του Καθηγητή.
Θα ήταν μεγάλη αχαριστία και παράλειψη αν δεν ευχαριστούσα από τα βάθη της ψυχής μου το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, γιατί μου πρόσφερε μια αξιοπρεπή θέση στην κοινωνία και ιδανικές συνθήκες εργασίας.
Βέβαια αισθάνομαι και μεγάλη λύπη, όπως όλοι μας υποθέτω, που θα αφήσω το αμφιθέατρο, θα απομακρυνθώ από τον εργαστηριακό πάγκο και θα εγκαταλείψω το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης μετά από μισό αιώνα ζωής μέσα σε αυτό.
Αλλά έτσι γίνεται πάντα. Μια πορεία εξελίσσεται και κάποτε ολοκληρώνεται. Μια σελίδα κλείνει. Και μια νέα ανοίγει στη ζωή όλων μας, που ευχόμαστε να είναι δημιουργική, με οποιονδήποτε τρόπο.
Είθε το Αριστοτέλειο να εξακολουθεί να κατέχει μια σπουδαία θέση στη διεθνή κατάταξη. Να παρέχει ένα υψηλό επίπεδο σπουδών αλλά και να είναι προσιτό σε παιδιά από όλα τα κοινωνικά στρώματα, σε όλα τα επίπεδα των σπουδών τους.
Εντωμεταξύ η Χημεία θα πορεύεται κι αυτή, μέσα από καινοτομίες, νέες μεθόδους ανάλυσης, νέα επιτεύγματα. Θα παρακολουθώ με ενδιαφέρον τις δραστηριότητες αυτές, έστω και από απόσταση.
Η Χημεία βέβαια συνδέεται με πολλές άλλες επιστήμες.
Συνδέεται και με την καθημερινότητά μας. Είναι ό,τι αναπνέουμε, ό,τι φοράμε, ότι τρώμε, ότι πίνουμε, ότι ερωτευόμαστε…
Και παρεισφρέει και στη λογοτεχνία, στην ποίηση μάλιστα, που κουβαλάει μια γλώσσα εξόχως φορτισμένη συγκινησιακά και που ψάχνει λέξεις και μεταφορές, για να εκφράσει τα μύχια συναισθήματα.
Στο κλασικό πλέον τετράστιχό του ο Κωστής Παλαμάς, μετά την υμνητική αναφορά του στη Χημεία ως κορόνα των επιστημών, χαμηλώνει τον τόνο και στρέφεται στα ανθρώπινα. Σε μια αναφορά στην ίδια την επιστήμη σε β΄ ενικό πρόσωπο, τη ρωτά αν μπορεί να αναστρέψει την αδικία κι αν μπορεί να μαλακώσει την ψυχή με τον έρωτα.
Κορόνα των επιστημών, θαυματουργή Χημεία,
και μέσ’ από τα σκύβαλα στολίδια βγάζεις και πετράδια. Μπορείς τα τίμια να τα πλάσεις με την ατιμία,
να βρεις παλμούς ερωτικούς και μέσα στην καρδιά την άδεια;
«Κύκλος των τετραστίχων»/ 13
Ο Γιώργος Σεφέρης δίνει τη μελαγχολική του επίγευση του έρωτα:
Η νύχτα να ’ταν που έκλεισε τα μάτια; Μένει αθάλη σαν να ’ταν από δοξαριού νευρά μένει πνιχτό βουητό, μια στάχτη κι ένας ίλιγγος στο μαύρο γυρογιάλι
κι ένα πυκνό φτερούγισμα στην εικασία κλειστό.
«Ερωτικός λόγος», Β΄
Επίσης, δείχνει με έντονες εικόνες τους φόβους του για τη μοίρα του τόπου:
Φτέρνα της δύναμης θέληση ανίσκιωτη λογαριασμένη αγάπη
στον ήλιο του μεσημεριού σχέδια που ωριμάζουν, δρόμος της μοίρας με το χτύπημα της νέας παλάμης στην ωμοπλάτη·
στον τόπο που σκορπίστηκε που δεν αντέχει στον τόπο που ήταν κάποτε δικός μας βουλιάζουν τα νησιά σκουριά και στάχτη.
«Γυμνοπαιδία» - Σαντορίνη
Ο Οδυσσέας Ελύτης στο Άξιον εστί χρησιμοποιεί εντυπωσιακά έννοιες της Χημείας, πότε για να εκφράσει δοξαστικά την ομορφιά του τοπίου και τον έρωτα, πότε για να αποδώσει την ένταση από τα ανθρώπινα πάθη:
και πάλι δύο οι θάλασσες
κι η τρίτη ανάμεσα – λεμονιές κιτριές μανταρινιές – και ο άλλος μαΐστρος με τ' απάνω του αψηλό μπογάζι αλλοιώνοντας τ’ οζόνιο τ’ ουρανού
--
Και τον κίνδυνο έσπρωξε με το ’να δάχτυλο Στην κορφή του κάβου φόρεσε μελανό φρύδι Από μέρος άγνωστο φώσφορο έχυσε
«Για να βλέπεις, είπε, από μέσα στο κορμί σου
φλέβες κάλιο, μαγγάνιο και τ' αποτιτανωμένα
παλαιά κατάλοιπα του έρωτα»
(από τη «Γένεσι»)
Οξειδώθηκα μες στη * νοτιά * των ανθρώπων Μακρινή Μητέρα * Ρόδο μου Αμάραντο
(ι΄, «Τα Πάθη»)
Όμως εμείς το μόνο που προσέχαμε ήταν εκείνες οι φωνές μέσα στα σκοτεινά, που ανέβαιναν, καυτές ακόμη από την πίσσα του βυθού ή το θειάφι.
(«Η πορεία προς το μέτωπο», «Τα Πάθη»)
Αλλά και στη νεότερη ποίηση, ποίηση των ημερών μας, ανιχνεύονται τέτοιες αναφορές.
Για παράδειγμα, οι ποιήτριες που θα δούμε στη συνέχεια, είτε έχουν σχέση οι σπουδές τους με τη Χημεία είτε προέρχονται από τις Θεωρητικές επιστήμες, δανείζονται όρους και χημικές έννοιες στα ποιήματά τους, συνειδητά ή ασυνείδητα, επειδή οι διαδικασίες αυτές έχουν ενταχθεί στο πλαίσιο των εμπειριών τους.
Μιλώντας για τον έρωτα και τον θάνατο, η Χλόη Κουτσουμπέλη,
χρησιμοποιεί μεταφορά από τη Χημεία, για να καταλήξει σε στίχους ποιητικής:
Μόνο πάχνη.
Και δεν μιλάμε για σχάση, ούτε πυράκτωση. Ίσως στιγμιαία κράση.
Πώς κάνει κάποιος μια τομή στο δάχτυλο και ενώνει το αίμα με άλλου αίμα; Πώς γράφει κάποιος νέο ποίημα που ο άλλος από παλιά έχει διαβάσει; Έτσι ήταν εκείνη η συνάντηση των δυο τους στο φανάρι.
«Στιγμιαίοι συγγενείς», από ανέκδοτη συλλογή
Η αρρώστια καλπάζει
κόκκινο άλογο μέσα στην καρδιά.
-Αγαπώ νεκρά, γιατρέ.
-Εδώ είναι αποστακτήριο. Όχι κλινική.
Με γυμνά πόδια πατάμε τον πόνο Κι αυτός στάζει λέξεις.
«Αγαπώ νεκρά, γιατρέ», από τη συλλογή Κλινικά απών, 2014
Και η Ελένη Κοφτερού γράφοντας για αγαπημένο πρόσωπο, τη μητέρα, σε χρόνο παρελθοντικό – μετά τον θάνατό της, για ένα ζευγάρι παντόφλες, πάλι από τη Χημεία δανείζεται λέξεις, εικόνες και μεταφορές, για να στοχαστεί πάνω στα ανθρώπινα και πάνω στην ύλη:
Και σου ‘λεγα γιατί δεν τις φοράς; Να λιώσουν πρώτα οι παλιές μου έλεγες, μαμά.
Δεν γνώριζες πως τίποτε δε λιώνει πια
δεν σήπεται δεν μαρτυρά
εκτός απ’ τους ανθρώπους που γεννηθήκανε πουλιά.
Το κάθε βήμα τους σημείο τήξης στάθηκε εκείνης
της ματαιωμένης πτήσης.
«Οι παντόφλες», από τη συλλογή Μια θλίψη Απρίλης, 2018
Στον έρωτα αναφέρεται και η Φωτεινή Βασιλοπούλου, σε έναν έρωτα δυνατό, μοναδικό:
Κοβάλτιο στάζουν τα μάτια σου.
Η απόγνωση ποτέ δεν ήτανε πιο μπλε. […]
Πού θα βρεθεί τόσο νερό να σε συντρίψει;
«Μπλε κοβαλτίου», από τη συλλογή Πρωσικό μπλε, 2016
Συνομιλώντας με στίχους της Σαπφούς η Μαργαρίτα Παπαγεωργίου, γράφει για τα «Ιόντα επιθυμίας»:
Και τώρα έλα μου
και στο σκοτεινό μου φάσμα σε απορροφώ ως κύμα φωτονίου αντιστοιχώ
στην πρώτη διέγερση.
«Ιόντα επιθυμίας», από τη συλλογή Μεταπλάσματα, 2018
Για έναν προσδοκώμενο λυτρωτικό έρωτα μιλά η Μαρία Λάτσαρη:
[…]
Εδώ θα ερωτευθούμε έρωτα γήινο
με φαρέτρα γεμάτη αντιασφυξιογόνους μάσκες
να διυλίζουν την ατμόσφαιρα δηλητήριο θα συναντηθούμε στην κραυγή
και στο σώμα
η ντοπαμίνη θα πλημμυρίσει τα Κύθηρα του εγκεφάλου
κι ο ίσκιος στα μάτια θα χαθεί
στη γωνία του τοίχου.
«Στις μύτες», από τη συλλογή Εν δυνάμει πραγματικότητα, 2016
Η Κούλα Αδαλόγλου ενσωματώνει έννοιες της Χημείας στην καθημερινότητά της, στη νοσταλγία, στην απόγνωση:
Τι να την κάνω τη Νεφελομετρία σαν δεν μπορείς ν’ αναλύσεις
δείγμα από τα ενσκήψαντα σύννεφα; Ο καιρός παρέχει πάντα εναλλακτικές λύσεις
για τα εργατικά ατυχήματα.
«Άτιτλο», από τη συλλογή Στο μεταίχμιο, 1992
---
Πρέπει να φύγω από εκείνο το σπίτι.
Έτσι κι αλλιώς
είτε με την υγρή είτε με την αέριο χρωματογραφία ή έστω πεζοπορώντας
δεν ημπορώ να μεταβάλω την εξέλιξη. […]
Κι ούτε να εκστασιαστώ ούτε να εξαγνίσω δύναμαι.
«Επιμύθιο», από τη συλλογή Δύο ελεγείες και μία ωδή, 1996
---
Άκου τι μου είπαν:
Σε τούτο το ποτήρι με νερό
κρύβονται μόρια νερού απ’ τους προγόνους μας! Γι’ αυτό λες βάζουμε γαβάθες με νερό,
να μαζευτούνε οι ψυχές;
Συντηρούν τα μόρια του νερού την ύλη μας; Αχ, Οδυσσέα dear,
μου φαίνεται παραλογίζομαι.
Από τα «Μηνύματα στον Οδυσσέα», συλλογή Οδυσσέας, τρόπον τινά, 2013
Η Ρένα Πετροπούλου- Κουντούρη επιχειρεί μια ποιητική αναλογία, το νερό από τη μια, η (ανθρώπινη) ελευθερία από την άλλη:
Μπορεί να είσαι ελεύθερος σαν μια πνοή τ’ ανέμου
σαν ένα συννεφάκι αταξίδευτο σαν το νερό της βρύσης
που χτυπιέται στους σωλήνες
μέσ' από τα υδραγωγεία
θολό στο γυάλινο ποτήρι;
Μπορείς να είσαι ελεύθερος μ’ όλα τα χημικά σου;
«Νερό της βρύσης», ανέκδοτο, από το χρονολόγιό της στο fb,13-5-98
Και η Ζωή Σαμαρά, σε ένα ποίημα με φιλοσοφικό στοχασμό μιλά για τα ανθρώπινα, για την ειμαρμένη, για την ασημαντότητα της ύπαρξης, που ωστόσο αντέχει να αγωνίζεται:
Πώς να μη χαμογελάς
εδώ χάνονται πολιτισμοί και γαλαξίες
κι εσύ θα κλαις για την ασήμαντη ύπαρξή σου που ίσως και να μην υπάρχει
για ένα μόριο που ίσως και να μην είσαι
για ένα άτομο που στέκεται όρθιο με πείσμα και δεν αφήνει να το διασπάσουν
οι λύπες οι χαρές
«Γελωτοποιός», από τη συλλογή Ημέρες αβροχίας, 1994
Αγαπητοί Συνάδελφοι,
σ’ αυτή τη σύντομη αναδρομή θέλησα να ανταμώσω το προσωπικό μου βίωμα με την εμπειρία όλων μας, στην κοινή μας διαδρομή όλα αυτά τα χρόνια.
Και να απλώσω τη Χημεία ως την ύψιστη έκφραση, τον ποιητικό λόγο, με αυτή την ελάχιστη αναφορά.
Καλή συνέχεια σε όλους μας στον νέο κύκλο της ζωής μας που μόλις τώρα ανοίγει. Ας ευχηθούμε να μας επιφυλάσσει τις πιο όμορφες στιγμές!
