Ήταν το βιβλίο της Ιστορίας που, ευτυχώς, πρόλαβα και διδάχτηκα στην Ά Λυκείου. Το βιβλίο αυτό άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο διδασκόταν μέχρι τότε το μάθημα και για εμάς τους μαθητές αποτελούσε έναυσμα για προβληματισμό και συζητήσεις μέσα και έξω από τις σχολικές αίθουσες. Δυστυχώς, η προσπάθεια υπήρξε θνησιγενής, καθώς κάτω από το βάρος μεγάλων πολιτικών πιέσεων αποσύρθηκε! Εξακολουθεί να ¨συνυπάρχει¨ στη βιβλιοθήκη μου με άλλα ιστορικά εγχειρίδια και να τονίζει τη διαχρονικότητα για να μην πω την προφητική του διάσταση!
Στη δεκαετία του 1980 και συγκεκριμένα κατά την περίοδο 1984-1989 στα ελληνικά σχολεία διδασκόταν ένα εγχειρίδιο ιστορίας το οποίο δεν ακολουθούσε την πεπατημένη και παραβίαζε τους «κανόνες» και τα θέσφατα της σχολικής ιστορίας. Έφερε τον τίτλο Ιστορία του Ανθρώπινου Γένους και συγγραφέας του ήταν ο Λευτέρης Σταυριανός. Ο Λευτέρης Σταυριανός ή Leften Stavrianos (1913-2004) υπήρξε ελληνοκαναδός ιστορικός. Καθηγητής σε καναδικά και αμερικανικά πανεπιστήμια δίδαξε παγκόσμια και σύγχρονη ελληνική και βαλκανική ιστορία. Θεωρείται ένας από τους θεμελιωτές της ολιστικής προσέγγισης και ερμηνείας της παγκόσμιας ιστορίας και της ιστορίας του ανθρώπου. Με πεδίο αναφοράς την κοινωνική ιστορία και με αφετηρία την εξελικτική ανθρωπολογία και το μαρξισμό, ο Σταυριανός εισηγήθηκε μια συνολική θεώρηση της εξέλιξης του ανθρώπου διασυνδέοντας σε παγκόσμια κλίμακα την πολιτική και στρατιωτική ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα με τις κοινωνικές και οικονομικές δομές, την τεχνολογία, την οικολογία, την εκπαίδευση, τις επικοινωνίες, τον καταναλωτισμό, τη μετανάστευση κ.ά. Ο Λευτέρης Σταυριανός προσέφερε σε μια πατρίδα που την φανταζόταν μέσα στη ρομαντική αχλή, όπως συνήθως βλέπουν την Ελλάδα οι Έλληνες της διασποράς, ένα βιβλίο ιστορίας που κανένας εδώ τότε δεν μπορούσε να διανοηθεί.
Ωστόσο, το εγχειρίδιο του Σταυριανού γνώρισε σφοδρές αντιδράσεις τόσο από συντηρητικούς κύκλους όσο και από κόμματα της αριστεράς. {…}
Ποια είναι τα στοιχεία που καθιστούσαν αυτό το σχολικό εγχειρίδιο επίμαχο; Θα περιοριστώ σε λίγες μόνο ενδεικτικές και, δυστυχώς, επίκαιρες επισημάνσεις:
Αντίθετα με τη συντριπτική πλειονότητα των ελληνικών σχολικών εγχειριδίων Ιστορίας, τα οποία ήταν (και εξακολουθούν να είναι) διαποτισμένα από μια εθνοκεντρική οπτική, ο Σταυριανός ήθελε οι μαθητές να είναι πρωτίστως πολίτες του κόσμου, ενώ ταυτόχρονα τους καλούσε να διατηρούν τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της πατρίδας τους και να απορρίπτουν συνειδητά τα καταναλωτικά πρότυπα της παγκοσμιοποίησης.
Απώτερος στόχος του ήταν να αποκαλύψει τις εγγενείς παθολογίες των σύγχρονων κοινωνιών και να τις συσχετίσει με ανάλογες παθολογίες παλαιότερων κοινωνικών συγκροτήσεων.
Οι δεκάδες παραδειγματικές περιπτώσεις που επικαλείται ο συγγραφέας –από την Ινδία και τις Φιλιππίνες ως τη Νιγηρία, την Κύπρο και τη Χιλή –αναδεικνύουν με εντυπωσιακή ενάργεια την αλληλεξάρτηση της τοπικότητας με την παγκοσμιότητα και κατατείνουν όλα σε ένα μήνυμα που αφορά όλους τους λαούς του πλανήτη, πλούσιους και φτωχούς: στην ανάγκη αντίστασης στα υπερεθνικά κέντρα εξουσίας, καθώς και στην ανάγκη υπεράσπισης της πολιτισμικής ταυτότητας και των τοπικών θεσμών, πολιτικών και οικονομικών. Η υπεράσπιση της ετερότητας όμως, σύμφωνα με τον Σταυριανό, δεν πρέπει να γίνει με την εσωστρέφεια, τον απομονωτισμό και την πολιτισμική περιχαράκωση, αλλά με τη διεύρυνση των δημοκρατικών θεσμών και τη διεθνοποίηση των προβλημάτων των τοπικών κοινωνιών, κάτι που μπορεί σήμερα να πραγματοποιηθεί με την αξιοποίηση των ΜΜΕ. Αυτό είναι, κατά την άποψή του, ένα από τα ισχυρότερα ειρηνικά όπλα που διαθέτουν οι λαοί του Τρίτου Κόσμου απέναντι στα ισχυρά κράτη και στα οικονομικά κέντρα που τους εκμεταλλεύονται.
Αυτό που έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον για κάποιον που θα επιχειρούσε σήμερα μια επικαιρική ανάγνωση του βιβλίου του Σταυριανού, είναι ο τρόπος με τον οποίο προσεγγίζει την έννοια του «Τρίτου Κόσμου». Για την περίοδο 1400-1770 περιλαμβάνει στον Τρίτο Κόσμο την ανατολική Ευρώπη και τη Λατινική Αμερική. Για την περίοδο 1770-1870 εντάσσει σε αυτόν τη Μέση Ανατολή και τις Ινδίες, ενώ ως το 1914 προσθέτει την Κίνα, τη Ρωσία και ολόκληρη την αφρικανική ήπειρο. Μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ως «Τρίτος Κόσμος» ορίζεται το σύνολο των λαών που επιζητούν την απεξάρτησή τους από τις αποικιοκρατικές ή μη δυνάμεις που τους εκμεταλλεύονται. Υπ’ αυτή την έννοια στον Τρίτο Κόσμο υπάγονται ακόμη και τα κράτη της κεντρικής και νότιας Αμερικής, τα οποία τελούν υπό καθεστώς πολιτικής και οικονομικής εξάρτησης και εκμετάλλευσης από επιχειρήσεις δυτικών συμφερόντων ή από κράτη, όπως οι ΗΠΑ. Αναρωτιέμαι, αν ζούσε σήμερα ο Σταυριανός και παρατηρούσε όσα συμβαίνουν στην καρδιά του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, στην Ελλάδα και όχι μόνο, αν θα εισηγούνταν την αρχή μιας νέας φάσης του Τρίτου Κόσμου, μιας φάσης που θα περιλάμβανε το σκληρό πυρήνα των κρατών του ευρωπαϊκού consensus.
Υπ’ αυτή την έννοια, υπό μια επικαιρική δηλαδή και διασταλτική προσέγγιση της έννοιας του Τρίτου κόσμου, θα είχε πραγματικά ενδιαφέρον να δούμε πώς ο Σταυριανός ερμηνεύει το φαινόμενο της φτώχειας και της εξαθλίωσης των λαών του Τρίτου Κόσμου.
• Μεταξύ άλλων ο συγγραφέας αποδίδει την οικονομική εξαθλίωση και την πολιτική και κοινωνική αστάθεια που βιώνουν οι λαοί αυτοί
• στην απροκάλυπτη και ανεξέλεγκτη δράση των πολυεθνικών εταιριών στις χώρες του Τρίτου Κόσμου κυρίως στους τομείς της γεωργίας και της βιομηχανίας,
• στις ωμές πολιτικές παρεμβάσεις των δυτικών δυνάμεων που φτάνουν μέχρι την ανατροπή δημοκρατικών κυβερνήσεων,
• στον έλεγχο των ΜΜΕ και στη χειραγώγηση της κοινής γνώμης,
• στις μεθοδεύσεις των δυτικών κρατών και των εταιριών τους που στοχεύουν στην υπαγωγή των μετααποικιακών κρατών σε καθεστώς οικονομικής υποτέλειας (δανεισμός, επενδύσεις) και
• στη βιομηχανοποίηση και στις τεχνολογικές εφαρμογές στην οικονομία και τις παραγωγικές δραστηριότητες των κατοίκων του Τρίτου Κόσμου, οι οποίες όχι μόνο δεν οδηγούν σε άνοδο του βιοτικού τους επιπέδου, αλλά αυξάνουν την ανεργία και γιγαντώνουν τα μεταναστευτικά ρεύματα προς τα αστικά κέντρα και τις δυτικές χώρες.
• Πρέπει να σημειωθεί ότι την περίοδο που διδασκόταν το εγχειρίδιο αυτό, στην Ελλάδα δεν υπήρχαν μετανάστες και, ως εκ τούτου, πολλά από τα ζητήματα που ο συγγραφέας θίγει, όπως η μετανάστευση, δεν άπτονταν των καθημερινών εμπειριών των μαθητών. Αν όμως το βιβλίο αυτό διδασκόταν σήμερα, θα ήταν επίκαιρο όσο ποτέ, δεδομένου ότι η Ελλάδα όχι μόνο έχει κατακλυστεί από εκατοντάδες χιλιάδες εξαθλιωμένους μετανάστες από την Ασία, την Αφρική και την Ανατολική Ευρώπη, αλλά και υφίσταται με απροκάλυπτο τρόπο πολιτικές μεθοδεύσεις υπαγωγής της οικονομίας της σε καθεστώς υποτέλειας και διεθνούς ελέγχου –μεθοδεύσεις παρόμοιες με αυτές που ο Σταυριανός αναφέρει ότι εφαρμόζονταν στα δικτατορικά καθεστώτα των χωρών του Τρίτου Κόσμου πολλές δεκαετίες πριν.
Αντιγράφω το σχετικό απόσπασμα που αφορά στη δράση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και τη διαπλοκή του με πολιτικούς και στρατιωτικούς φορείς και συμφέροντα: «Οι συγκαλυμμένες ενέργειες και δραστηριότητες, που έχουν ακτίνα δράσης σε ολόκληρο τον πλανήτη, πραγματοποιούνται κύρια από τις μυστικές υπηρεσίες και ο αριθμός τους είναι πράγματι εντυπωσιακός. Το σημαντικό γεγονός πάντως είναι ότι συνδυάζονται με δραστηριότητες των διεθνών οικονομικών Οργανισμών, όπως της Διεθνούς Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (Δ.Ν.Τ.). Επειδή οι Η.Π.Α. συνεισφέρουν κατά το μεγαλύτερο ποσοστό σε αυτούς τους οργανισμούς, ασκούν την επιρροή τους για τη διάθεση των δανείων. Τα δάνεια αυτά χορηγούνται κάτω από συγκεκριμένους όρους που επιβάλλουν συμπίεση των αμοιβών των εργαζομένων, διευκόλυνση της κερδοσκοπικής δραστηριότητας των ιδιωτικών επιχειρήσεων, περιστολή των κοινωνικών δαπανών κτλ., δηλαδή αναπαράγουν τις σχέσεις ανισότητας και στο εσωτερικό της χώρας μεταξύ της εργασίας και του κεφαλαίου και μεταξύ της χώρας αυτής και των πλουσίων χωρών. Τα δικτατορικά και αυταρχικά καθεστώτα παρέχουν εγγυήσεις ότι δε θα πραγματοποιηθούν σημαντικές μεταβολές στις σχέσεις αυτές, γι’ αυτό και ενισχύονται και οικονομικά και στρατιωτικά. Είναι χαρακτηριστικό ότι στη Χιλή, τη Ν. Κορέα, τη Ν. Αφρική και την Ταϋλάνδη τα ποσά που χορηγήθηκαν από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο αυξήθηκαν αλματωδώς, όταν ανέλαβαν την εξουσία δικτατορικά καθεστώτα» (σσ. 142-144).
Νομίζω ότι ακόμη και ο πιο καλόπιστος παρατηρητής των όσων συμβαίνουν σήμερα στη χώρα μας θα αναγνώριζε τις προφανείς ομοιότητες της δράσης του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, όπως την περιέγραφε ο Λ. Σταυριανός στη δεκαετία του 1980 αναφερόμενος σε χώρες του Τρίτου Κόσμου, με τις πολιτικές που υφίσταται η Ελλάδα σήμερα. Το κρίσιμο ερώτημα βέβαια είναι το γιατί. Γιατί πολιτικές που εφαρμόζονταν σε «υπανάπτυκτες» χώρες με ολοκληρωτικά καθεστώτα και «πρόθυμους» συνεργάτες, τώρα κτυπούν τις πόρτες του «πολιτισμένου» δημοκρατικού δυτικού κόσμου; Το ζήτημα είναι ασφαλώς σύνθετο και δεν μπορεί κανείς να το προσεγγίσει μέσα στα στενά όρια ενός τέτοιου κειμένου. Είναι όμως φανερό ότι βρισκόμαστε σε ένα ραγδαία μεταβαλλόμενο γεωπολιτικό τοπίο, όπου στο όνομα των «κανόνων της αγοράς» μεταλλάσσονται έννοιες που ως τώρα θεωρούσαμε σχεδόν αυτονόητα θετικές: η Ευρώπη, η δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η εκπαίδευση, η εργασία.
Ωστόσο ο Λευτέρης Σταυριανός δεν ήταν απαισιόδοξος. Το όραμά του για το αύριο συνοψίζεται στο τρίπτυχο Δημοκρατία-Εκπαίδευση-Ενημέρωση. Ως δημοκρατία εννοεί το πολίτευμα που στηρίζεται στην ενεργό συμμετοχή των πολιτών στη λήψη των αποφάσεων και στην άσκηση της εξουσίας (συμμετοχική δημοκρατία) και όχι τις αντιπροσωπευτικές εκδοχές με τις οποίες εφαρμόζεται στα δυτικά κράτη (αντιπροσωπευτική δημοκρατία). Ακολούθως, προτείνει τη δημιουργία εκπαιδευτικών συστημάτων στις χώρες του Τρίτου Κόσμου, τα οποία θα υπηρετούν την κοινωνική πρόοδο και αλλαγή και όχι τον παγκόσμιο καπιταλισμό. Τέλος, υποστηρίζει τη διαρκή ενημέρωση των πολιτών όλου του πλανήτη, η οποία μπορεί να προσφέρει στους λαούς του Τρίτου Κόσμου (και όχι μόνο, θα προσθέταμε σήμερα) διεθνή στήριξη, ώστε να αποτρέψει τις ωμές, πραξικοπηματικές επεμβάσεις που πραγματοποιούν σε αυτούς τα πλούσια δυτικά κράτη.
Το θέμα μας λοιπόν σήμερα είναι η παιδεία. Είναι η παιδεία που αποτύχαμε να δώσουμε σε όλους τους συμπολίτες μας που βιώνουν τον πανικό της απώλειας της καταναλωτικής τους ευδαιμονίας περιμένοντας στις ουρές μπροστά στα ΑΤΜ των τραπεζών. Στην ουσία, αυτό στο οποίο καλούμαστε να απαντήσουμε είναι ένα δίλημμα που αφορά στην ανθρωπολογική ιδιοσυστασία των επόμενων κοινωνιών μας: Θέλουμε αφελείς τεχνοκράτες και τεχνοκρατούμενους υπηκόους ή κριτικά σκεπτόμενους πολίτες; Ή, με μια άλλη διατύπωση, θέλουμε πράγματι η εκπαίδευσή μας να παράγει πολίτες που δεν χειραγωγούνται;
Αν η απάντησή μας είναι ειλικρινά θετική, τότε οφείλουμε να συμπεριλάβουμε στους πυλώνες της εκπαίδευσης που ευαγγελιζόμαστε την πολιτική παιδεία, βασική παράμετρος της οποίας είναι και η διδασκαλία της ιστορίας. Ίσως έτσι θα πετύχουμε επιτέλους να απεγκλωβιστούμε από το αγωνιώδες ψυχωσικό ερώτημα «τώρα τι κάνουμε;», το οποίο σαν ηχώ διαχέεται διαρκώς γύρω μας και μέσα μας και εμποδίζει κάθε νηφάλια και ορθολογική διαχείριση της κρίσης…
Διασκευασμένο άρθρο του Άγγελου Α. Παληκίδη, Λέκτορα Διδακτικής της Ιστορίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
ΠΗΓΗ: alfavita.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου