Eric Hobsbawm (1917-2012): Τα τελευταία λόγια του ιστορικού

Δεν ζούμε το «τέλος της ιστορίας» αλλά «το τέλος της ιστορίας όπως την ξέραμε» λέει ο Ερικ Χομπσμπάουμ σε ένα από τα δοκίμια αυτού του βιβλίου. Η διαπίστωση βασίζεται στην ανάδειξη των μεγάλων μετασχηματισμών οι οποίοι αφορούν τη σταδιακή «μετεγκατάσταση» των ανθρώπινων κοινωνιών από την ύπαιθρο σε μεγα-πόλεις, τις τεχνολογικές εξελίξεις, τη σταδιακή συρρίκνωση της «Δύσης» και την ανάδυση της «Ανατολής», τη διάλυση του συστήματος της παγκόσμιας τάξης που διαμορφώθηκε στον νεωτερικό κόσμο.

Ο Ερικ Χομπσμπάουμ είναι ένας ιστορικός που δεν χρειάζεται συστάσεις. Το έργο του, εκτενές και πολυμεταφρασμένο, καλύπτει σχεδόν όλο το εύρος της ιστορίας του νεότερου και σύγχρονου κόσμου. Ο μικρός τούτος τόμος μάς δείχνει, για άλλη μια φορά, τις εξαιρετικές δυνατότητες και το βάθος της διεισδυτικής σκέψης του εστιάζοντας σε ορισμένα κεντρικά προβλήματα του καιρού μας.

Το βιβλίο περιλαμβάνει δέκα δοκίμια που αποτελούν δημόσιες παρεμβάσεις του Χομπσμπάουμ είτε με τη μορφή διαλέξεων είτε με τη μορφή άρθρων σε έντυπα. Ενα από τα κείμενα βασίζεται στη διάλεξη του ιστορικού επί τη ευκαιρία της ανάδειξής του σε επίτιμο διδάκτορα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ο Χομπσμπάουμ εξετάζει πέντε θέματα τα οποία βρίσκονται στο επίκεντρο του σύγχρονου επιστημονικού και πολιτικού ενδιαφέροντος: τον πόλεμο και την ειρήνη στον 20ό και στον 21ο αιώνα, το παρελθόν και το παρόν των παγκόσμιων αυτοκρατοριών, τη φύση και τις μεταβολές του εθνικισμού, τις προοπτικές της φιλελεύθερης δημοκρατίας και το ζήτημα της πολιτικής βίας και της τρομοκρατίας.

Κούφια λόγια
Το «απαραίτητο καθήκον να διασκορπίσουμε τα κούφια λόγια» που έχουν κυριαρχήσει μέσα στην παγκόσμια πλανητική ελεύθερη αγορά αποτελεί, για τον Χομπσμπάουμ, τον πρωταρχικό στόχο αυτών των παρεμβάσεων. Εστιάζοντας στα ζητήματα του πολέμου και της ειρήνης, ο ιστορικός συζητεί τη διάβρωση που έχει υποστεί όχι μόνο η διάκριση ανάμεσα σε μαχητές και αμάχους αλλά και ανάμεσα στις ίδιες τις έννοιες του πολέμου και της ειρήνης κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Στον 21ο αιώνα, επισημαίνει, δεν ξεσπούν πια αποκλειστικά διακρατικοί πόλεμοι αλλά μακροχρόνιες συρράξεις εντός και διαμέσου κρατών, όπως στο Κασμίρ, στην Αγκόλα, στη Σρι Λάνκα, στην Τσετσενία, στην Κολομβία, αλλά και «ακήρυχτοι πόλεμοι» χωρίς αρχή και τέλος. Ενδημική χαρακτηρίζει την ένοπλη βία, ο Χομπσμπάουμ, στον σύγχρονο κόσμο και προϊόν της διεθνούς αταξίας.

Ο συγγραφέας αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό το επιχείρημα ότι οι ΗΠΑ αποτελούν μια σύγχρονη παγκόσμια αυτοκρατορία και προχωρεί σε μια ανάλυση των χαρακτηριστικών της Βρετανικής Αυτοκρατορίας και των Ηνωμένων Πολιτειών σήμερα προκειμένου να ενισχύσει το επιχείρημά του. Ο Χομπσμπάουμ δείχνει πώς η Βρετανία μετατόπισε αγορές και επενδύσεις στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας της με τρόπο που οι ΗΠΑ αδυνατούν να κάνουν, πώς η Βρετανία είχε μια οργανική σύνδεση με την παγκόσμια οικονομία και πώς η στρατιωτική υπεροχή και η πολιτισμική ηγεμονία δεν αρκούν μόνες τους για την εδραίωση μιας αυτοκρατορίας. Σε αυτό το πλαίσιο ο Χομπσμπάουμ τονίζει ότι δεν είναι η αυτοκρατορική ισχύς αλλά η κλονισμένη πλανητική θέση των ΗΠΑ σε συνδυασμό με την έλλειψη σαφούς «αντίπαλου δέους» η οποία προωθεί τη διεθνή αταξία και τις αργόσυρτες συρράξεις.

Στις συνθήκες της έντασης ο συγγραφέας εγγράφει και τους μετασχηματισμούς του εθνικισμού οι οποίοι συνδέονται με το τέλος των εθνικά ομοιογενών κρατών αλλά και με το τέλος της ανάγκης της οριστικής εκλογής χώρας στο πλαίσιο της σύγχρονης μετανάστευσης. Ωραία περιγράφει ο Χομπσμπάουμ πώς οι μετανάστες παλαιότερων καιρών περιορίζονταν σε επικοινωνιακές πρακτικές που εξαντλούνταν στην αλληλογραφία και πώς η σύγχρονη εμπειρία της μετανάστευσης περιλαμβάνει τις δορυφορικές τηλεοράσεις, τα κινητά τηλέφωνα, τις φτηνές πτήσεις ανάμεσα στις χώρες, τη συνεχή μεταφορική και κυριολεκτική κινητικότητα. Μια κινητικότητα η οποία παράγει ωστόσο την ξενοφοβία και τους νέους κοινοτισμούς.

Υπονόμευση της δημοκρατίας

Αυτοί οι κοινοτισμοί αποτελούν ένα από τα φαινόμενα που συνοδεύουν τη σύγχρονη υπονόμευση της δημοκρατίας και της πολιτικής συνολικά. Σε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και διεισδυτικά δοκίμια του τόμου, ο Χομπσμπάουμ συζητεί τις «προοπτικές της δημοκρατίας». Χωρίς σαφείς αναφορές, οι σκέψεις του συναντούν εκείνες άλλων σύγχρονων στοχαστών που αναφέρονται στη «μετα-πολιτική εποχή». Ο ιστορικός επισημαίνει χαρακτηριστικά ότι η κυριαρχία της νεο-φιλελεύθερης αγοράς δεν συμπληρώνει τη δημοκρατία, όπως συχνά λέγεται, αλλά την υποκαθιστά. Η πολιτική, η οποία προσδιορίζεται καταλυτικά από τη σύνδεσή της με κοινά ή συλλογικά συμφέροντα, δεν μπορεί να λειτουργήσει μέσα στις συνθήκες της αγοράς όπου οι εκλογές των ατόμων, ορθολογικές ή μη, αποβλέπουν σε ιδιωτικές προτεραιότητες και προωθούν τη μετάβαση «από τον πολίτη στον καταναλωτή». Η άνοδος της βίας και της τρομοκρατίας συνδέεται, κατά τον συγγραφέα, και με τον συνολικότερο εκφυλισμό της πολιτικής. «Η οικονομία αντί να στηρίζεται στην αμοιβαία προσφορά υπηρεσιών, μπορεί μια μέρα να στηρίζεται στη μαζική απασχόληση ανθρώπων που θα επιτηρούν ο ένας τον άλλον» επισημαίνει χαρακτηριστικά.

Ο Ερικ Χομπσμπάουμ έκλεισε τον περασμένο χρόνο τα ενενήντα του χρόνια. Αυτό το πυκνό, σύνθετο αλλά ταυτόχρονα διαυγές μικρό βιβλίο, γραμμένο με τη χαρακτηριστική καθαρότητα και σαφήνεια που διακρίνει το σύνολο του έργου του, αναδεικνύει την εξαιρετική εμβέλεια της σκέψης του και τη δυνατότητά του να διακρίνει τα μείζονα ζητήματα της ιστορίας και της συγχρονίας. Πρόκειται για μια σημαντική έκδοση, με επιστημονικό και πολιτικό ενδιαφέρον, που προσφέρει τη δυνατότητα να σκεφτούμε τον σύγχρονο κόσμο μαζί με έναν από τους σημαντικότερους εν ζωή ιστορικούς.



Εφη Γαζή (καθηγήτρια Ιστορίας)

Το ΒΗΜΑ, 13/01/2008